Thanh niên Việt Nam cần kỹ năng số để không bị bỏ lại phía sau trong cuộc chơi AI, đồng thời nâng cao năng suất lao động và tận dụng cơ hội kinh tế số.
Trong kỷ nguyên AI và tự động hóa đang lan rộng trên toàn cầu, khái niệm năng suất lao động không còn gói gọn ở những cải tiến dây chuyền hay tăng cường máy móc. Bản thân người lao động, nhất là thanh niên, phải thay đổi để thích nghi, trước hết bằng chính kỹ năng số của mình.
Từ những công xưởng ở TP.HCM (khu vực Bình Dương cũ), Đồng Nai cho đến các sàn thương mại điện tử, trung tâm dữ liệu ở Hà Nội hay TP.HCM, dễ thấy rõ xu hướng các doanh nghiệp yêu cầu nhân viên trẻ phải biết sử dụng công cụ số, quản lý dữ liệu, làm việc qua nền tảng trực tuyến. Kỹ năng số không còn là “phụ gia”, mà đã trở thành điều kiện tối thiểu để tồn tại và phát triển.
Ở các nước phát triển, kỹ năng số được ví như “tiếng Anh của thế kỷ 21”. Ai không có kỹ năng số, coi như bị loại khỏi dòng chảy kinh tế số toàn cầu.
Tại Việt Nam, dù đã có những chuyển động đáng kể, song khoảng cách giữa lực lượng lao động trẻ thành thạo công nghệ với nhóm còn loay hoay vẫn rất lớn.
Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải nhanh chóng trang bị kỹ năng số cho thanh niên, nếu không muốn mất cơ hội vươn lên khi AI bùng nổ.
Vì sao kỹ năng số là then chốt để nâng cao năng suất lao động?
Trong vài năm trở lại đây, trí tuệ nhân tạo (AI) và tự động hóa đã vượt xa phạm vi các dây chuyền lắp ráp, lan sang lĩnh vực tài chính, logistics, marketing, giáo dục, y tế. Từ các công cụ phân tích dữ liệu, phần mềm quản lý khách hàng (CRM) cho đến những mô hình dự báo tồn kho, AI đang làm thay công việc con người, đồng thời đẩy năng suất lao động lên những tầm cao mới.
Nhưng điều đó cũng đồng nghĩa, người lao động thiếu kiến thức số sẽ dễ bị thay thế, còn ai biết sử dụng công nghệ sẽ nâng cao giá trị của mình.
Theo báo cáo “The Future of Jobs 2023” của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), đến năm 2027, gần một nửa (44%) các kỹ năng của người lao động sẽ thay đổi, chủ yếu do tác động của AI và công nghệ số.
McKinsey cũng dự báo AI có thể làm gia tăng năng suất lao động toàn cầu thêm từ 0,2-3,3% mỗi năm, tùy vào tốc độ ứng dụng. Không phải vô cớ mà năng suất lao động ở các quốc gia OECD hiện gấp 4-5 lần Việt Nam, phần lớn nhờ khả năng áp dụng số hóa vào quy trình sản xuất.
Tại Việt Nam, theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư, năm 2023, kinh tế số đóng góp khoảng 14,26% GDP và mục tiêu đặt ra là đạt 20% vào năm 2025. Điều này chỉ có thể thành công nếu lực lượng lao động, đặc biệt thanh niên (nhóm chiếm gần 40% dân số) được nâng tầm về kỹ năng số.
Trong một diễn đàn tại Hà Nội vào tháng 10/2023, bà Nguyễn Thị Thu Hương, Vụ trưởng Vụ Kinh tế số và Xã hội số, Bộ TT&TT (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ), nhấn mạnh: “Đây là động lực tăng năng suất quan trọng, nhưng để tận dụng, lực lượng lao động, nhất là thanh niên, phải có kỹ năng số”.
Không chỉ giúp làm việc hiệu quả hơn, kỹ năng số còn là tấm vé đảm bảo sinh kế dài lâu. Trong báo cáo “ASEAN in Transformation” công bố tháng 6/2023, Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cảnh báo: “Khoảng 56% công việc ở 5 nước ASEAN có nguy cơ cao bị tự động hóa, phần lớn nằm ở nhóm kỹ năng thấp”. Đó là con số không nhỏ cho thấy nếu không sớm trang bị kỹ năng số, thanh niên Việt Nam rất dễ rơi vào nhóm bị đào thải.
Ngoài ra, kỹ năng số còn đóng vai trò giảm bớt sự phụ thuộc của nền kinh tế vào lao động giá rẻ. Khi người trẻ biết ứng dụng các công cụ quản lý, tối ưu quy trình, giá trị gia tăng trên mỗi lao động sẽ cao hơn, từ đó cải thiện thu nhập, thúc đẩy tiêu dùng và tạo sức bật cho nền kinh tế.
Trang bị kỹ năng số: Việt Nam đang làm gì?
Nhận thấy yêu cầu cấp thiết này, Việt Nam đã ban hành Chương trình Chuyển đổi số quốc gia, đặt mục tiêu đến năm 2025 có ít nhất 50% lực lượng lao động sở hữu kỹ năng số cơ bản.
Bộ TT&TT (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ) đã ký kết với các tập đoàn công nghệ lớn như Google, Microsoft, Cisco để triển khai các khóa học trực tuyến, nền tảng tự học miễn phí cho thanh niên.
Điển hình, Google phối hợp ra mắt chuỗi khóa học “Digital Garage”, “Học viện kỹ năng số” bằng tiếng Việt, tiếp cận hơn 500.000 lượt người trong 2 năm qua. Nền tảng Gitiho cũng hợp tác với các trường nghề tại TP.HCM, Đồng Nai để cung cấp lớp quản trị Excel, quản lý dữ liệu cho sinh viên sắp ra trường.
Từ tháng 7/2023, Bộ LĐ-TB&XH (nay là Bộ Nội vụ) cũng triển khai thí điểm chương trình đào tạo “Kỹ năng số cho thanh niên nông thôn” ở 6 tỉnh phía Bắc.
Ở góc độ địa phương, TP.HCM nổi bật với chương trình “Thanh niên số” do Thành Đoàn phát động, tính đến cuối năm 2023 đã tổ chức được hơn 800 lớp học với hơn 60.000 lượt tham gia, tập trung vào các kỹ năng văn phòng, làm việc từ xa, quản trị cơ sở dữ liệu.
Tại hội thảo tổng kết chương trình ở Nhà Văn hóa Thanh niên TP.HCM ngày 15/12/2023, anh Trần Thuận, Bí thư Thành Đoàn TP.HCM, chia sẻ: “Chúng tôi ưu tiên các bạn trẻ ở ngoại thành, khu chế xuất, giúp họ không bị lạc nhịp trước các công nghệ mới”.
Dù vậy, khoảng cách số vẫn còn hiện hữu. Báo cáo “Chỉ số xã hội số Việt Nam 2023” của UNDP chỉ ra: “Tỷ lệ tiếp cận Internet và các dịch vụ số giữa nông thôn – thành thị, giữa nam và nữ vẫn còn chênh lệch đáng kể”.
Tại các huyện miền núi TP Đà Nẵng (khu vực Quảng Nam cũ), Tuyên Quang (khu vực Hà Giang cũ), không hiếm những bạn trẻ vẫn chưa từng dùng máy tính, chưa từng có email cá nhân, nói gì tới học các kỹ năng về phân tích dữ liệu hay thiết kế thuyết trình.
Một vấn đề nữa là nhiều khóa đào tạo kỹ năng số vẫn mang tính lý thuyết, thiếu mô hình thực hành gắn liền nhu cầu của doanh nghiệp. Theo khảo sát của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) năm 2023 với hơn 500 doanh nghiệp sản xuất, chỉ có khoảng 28% doanh nghiệp hài lòng với kỹ năng công nghệ thông tin của ứng viên mới ra trường.
Những kỹ năng nào để không bị đào thải trong thời AI?
Nhiều chuyên gia đồng tình rằng bên cạnh kỹ năng tin học văn phòng cơ bản, thanh niên cần phát triển “tư duy số” (digital mindset), tức khả năng hiểu cách thức dữ liệu vận hành, biết đặt câu hỏi, phân tích thông tin để đưa ra quyết định phù hợp.
Trong hội thảo “Nguồn nhân lực số cho doanh nghiệp” tại Hà Nội tháng 11/2023, ông Nguyễn Quang Đồng, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông (IPS), nhận định: “Không chỉ học thao tác máy tính, thanh niên cần hiểu luồng dữ liệu, phân tích thông tin, ra quyết định dựa trên dữ liệu và quan trọng hơn là học liên tục để không bị lạc hậu”.
Kỹ năng giao tiếp qua nền tảng số, sử dụng các công cụ quản lý dự án online (như Trello, Jira), họp từ xa cũng ngày càng quan trọng khi mô hình hybrid, remote trở thành xu thế. Điều này đòi hỏi thanh niên không chỉ biết bật Zoom mà còn phải biết phối hợp nhóm, theo dõi công việc theo KPI trực tuyến.
Các quốc gia phát triển đã đi trước một bước. Ở Singapore, chính phủ đưa kỹ năng số vào chương trình phổ thông, đặt mục tiêu mọi học sinh đều có khả năng làm việc với AI trước khi tốt nghiệp. Đức và Phần Lan chú trọng giáo trình “AI literacy” (biết đọc hiểu, kiểm chứng AI) ngay từ trung học, không để học sinh chỉ là người tiêu dùng thụ động công nghệ.
Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi bằng cách đưa kỹ năng số trở thành học phần bắt buộc, không chỉ ở đại học mà ngay từ phổ thông trung học, đồng thời gắn đào tạo với các dự án nhỏ để học sinh, sinh viên thực hành.
Tạo hành lang phát triển kỹ năng số công bằng
Nâng cao kỹ năng số cho thanh niên không thể phó mặc cho từng cá nhân tự xoay xở. Đó phải là trách nhiệm phối hợp giữa nhà nước (để đảm bảo chính sách, hạ tầng và hành lang pháp lý) với doanh nghiệp (để cung cấp nhu cầu thực tế, đồng thời đào tạo tại chỗ) và các tổ chức xã hội.
Một mảng then chốt là đầu tư mạnh mẽ cho hạ tầng mạng ở các vùng sâu, vùng xa để thanh niên nông thôn, miền núi không bị lạc hậu. Cùng lúc, các chính sách hỗ trợ vay mua máy tính, thiết bị thông minh cho sinh viên nghèo cần được đẩy mạnh.
Tại Diễn đàn Kinh tế số ASEAN 2023 diễn ra ở TP.HCM vào tháng 9/2023, ông Trương Gia Bình, Chủ tịch Tập đoàn FPT, nhấn mạnh: “Đào tạo kỹ năng số cho thế hệ trẻ không chỉ để họ có việc làm mà còn để Việt Nam duy trì lợi thế cạnh tranh trong cuộc chơi toàn cầu”. Đây cũng là quan điểm chung được nhiều đại diện các hiệp hội doanh nghiệp, ngành công nghệ chia sẻ tại diễn đàn.
Tại buổi tọa đàm “Đột phá khoa học: Trụ cột đưa Việt Nam cất cánh” do Halotimes tổ chức vào tháng 7/2025, PGS.TS. Bùi Quang Tuấn, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, chia sẻ: “Trước hết là phải nâng cao tuyên truyền, khai thác các nền tảng số, các kênh truyền thông để nâng cao nhận thức”. Đồng thời ông nhắc lại những bài học trước đây khi xã hội từng thay đổi mạnh mẽ nhờ truyền thông về môi trường, chống hàng giả, hàng nhái và các hiện tượng lệch lạc.
Ông Tuấn nhận định: “Các hội nghị, hội thảo, sự kiện chuyên đề là kênh quan trọng để quảng bá, giúp người dân hiểu hơn ý nghĩa, tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số”.
Đề cập giải pháp lâu dài, ông nhấn mạnh: “Đưa STEM vào giáo dục không chỉ nâng cao nhận thức mà còn chuẩn bị nguồn nhân lực cho mô hình tăng trưởng dựa vào khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số”.
Ông cũng cảnh báo không được coi nhẹ vai trò doanh nghiệp khi cho rằng: “Doanh nghiệp lớn, doanh nghiệp vừa, nhất là trong lĩnh vực môi trường, khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo luôn mong muốn tham gia vì họ cũng có lợi trong đó” và khuyến nghị cần có chính sách khuyến khích thông qua thuế, tài chính để huy động doanh nghiệp cùng tham gia phát triển kỹ năng số cho lao động.
Ngoài ra, việc phát triển kỹ năng số phải song hành với các tiêu chuẩn đạo đức, bảo vệ dữ liệu cá nhân, chống phân biệt đối xử thuật toán. Đây là lý do Bộ Khoa học và Công nghệ hiện ban hành hướng dẫn nguyên tắc về nghiên cứu, phát triển các hệ thống trí tuệ nhân tạo có trách nhiệm và Quốc hội Việt Nam đã thông qua Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân, đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau trong hành trình chuyển đổi số.
Sau cùng, kỹ năng số không chỉ là chuyện học vài thao tác excel, mà còn là khả năng tham gia vào một nền kinh tế tri thức, nơi dữ liệu, AI và các công nghệ mới quyết định ai là người ở lại và ai sẽ bị thay thế. Đó không còn là lựa chọn xa xỉ mà là đòi hỏi sống còn với thanh niên Việt Nam hôm nay.
