Thế giới mạng từng là nơi khơi dậy trí tưởng tượng và kết nối con người với nhau, nhưng chính chúng ta đã tiếp tay hủy hoại nó bằng thói quen tiêu dùng nội dung rập khuôn, chạy theo thuật toán, bỏ quên sự tìm kiếm và sáng tạo cá nhân.
Vào những năm 2000, internet không chỉ là công cụ, mà là một “chốn” để khám phá và kết nối. Các diễn đàn, blog cá nhân, trang Geocities hay những trang web với giao diện kỳ quặc từng là minh chứng cho một thế giới mạng mang đậm cá tính và sự sáng tạo của con người. Người dùng thời ấy không chỉ tiêu thụ nội dung, họ còn tham gia kiến tạo cộng đồng.
“Internet đã chết”. Cụm từ này không chỉ là một lời than vãn, mà phản ánh sự chuyển dịch lớn trong cách con người sử dụng không gian mạng hiện đại, từ một nơi để tìm tòi và học hỏi, sang một “băng chuyền nội dung” vô tận mà người dùng bị ép phải tiêu thụ.
Internet từng khiến người ta phấn khích vì khả năng tìm thấy những điều mới mẻ mỗi lần lướt web. Nhưng điều đó giờ đây không còn tồn tại.
Cộng đồng bị thay thế bằng nội dung
Trước đây, mạng xã hội là nơi người dùng thực sự “gặp” nhau qua những mối quan tâm chung, nhưng ngày nay, thuật toán đã định đoạt tất cả. Từ năm 2020 trở đi, khái niệm cộng đồng gần như bị xóa bỏ. Mạng xã hội không còn hướng đến kết nối mà trở thành cỗ máy phát nội dung vô hồn, tối ưu hóa thời gian giữ chân người xem.
Jordan McSwiney, nhà nghiên cứu tại Đại học Canberra, nhận định: “Chúng ta biết rằng các nền tảng này không hoạt động với bất kỳ loại giấy phép xã hội nào. Chúng không giống như một đài phát thanh công cộng. Chúng chỉ phục vụ một mục tiêu duy nhất, đó là lợi nhuận”.
Sự lệch chuẩn này khiến người dùng không còn chủ động tìm hiểu mà chấp nhận bị “thuật toán dắt mũi”. Những gì bạn thấy không phải vì bạn chọn, mà vì máy học nghĩ rằng bạn nên thấy nó.
Khi TikTok trở thành định nghĩa của internet
Không phải ngẫu nhiên mà TikTok bị xem là “phạm nhân” cần bị giam giữ trong nhà tù an ninh tối đa. Với cơ chế “tự động chơi” và luân phiên nội dung bất tận, ứng dụng này đã xóa sạch trải nghiệm khám phá từng là bản sắc của mạng internet.
Và điều tệ hại hơn là các nền tảng khác đang bắt chước TikTok. Instagram có Reels. YouTube có Shorts. Facebook có video ngắn. Twitter cũng đang dần chuyển hướng theo mô hình này. Tất cả đều nhằm giữ chân người dùng trong một vòng lặp không hồi kết.
Jason Aten, chuyên gia công nghệ tại tạp chí Inc., nhận định: “Những ‘đổi mới’ gần đây nhất của Meta chỉ là ví dụ mới nhất cho thấy công ty đang đi sai hướng”.
Internet giờ chỉ sản xuất “nội dung vì thuật toán”
Sự “vô nhân tính hóa” không chỉ đến từ công nghệ, mà còn từ chính người dùng. Ngày càng nhiều video, bài viết, podcast do người thật tạo ra nhưng nghe như robot. Đó là vì người sáng tạo đã đánh mất chính mình trong cuộc đua chiều lòng thuật toán.
Sự phổ biến của các giọng nói tổng hợp do AI tạo ra đang ảnh hưởng đến cách con người giao tiếp. Nghiên cứu của nhóm tác giả Éva Székely và cộng sự tại Đại học Uppsala cho thấy người dùng có xu hướng điều chỉnh mẫu giọng nói của mình để phù hợp với hệ thống AI, điều này có thể dẫn đến sự đồng nhất và mất đi sự đa dạng trong giao tiếp.
Thay vì kể chuyện, người sáng tạo giờ đây bị ép phải “làm nội dung”. Khi nội dung trở thành mục tiêu duy nhất, thì sáng tạo, bản sắc, sự khác biệt… đều biến mất.
Google – Từ cánh cửa tri thức đến ngõ cụt AI
Google từng là nơi bắt đầu mọi hành trình học hỏi, nhưng giờ đây, nó đang mất dần vai trò định hướng thông tin. Tính năng AI Overview trả lời truy vấn bằng AI bị người dùng chỉ trích vì sai lệch, thiếu chiều sâu và có phần kỳ quặc.
Sự không hài lòng với kết quả tìm kiếm của Google đang khiến người dùng chuyển sang các nền tảng như TikTok và Reddit để tìm kiếm thông tin. Tuy nhiên, theo Washington Post, điều này có thể dẫn đến việc tiếp cận thông tin không chính xác hoặc bị thao túng, do thiếu sự kiểm chứng và dễ bị ảnh hưởng bởi thuật toán đề xuất nội dung.
Sự sụp đổ của Google cũng kéo theo sự biến mất của hàng ngàn website độc lập. Theo Pew Research Center, hơn 38% website từng tồn tại năm 2013 hiện đã biến mất.
Ứng dụng công nghệ ở nông thôn và cộng đồng yếu thế: Còn hy vọng!
Dù internet đại chúng đang mất dần tính khám phá và chiều sâu, một số cộng đồng nhỏ vẫn đang giữ lại tinh thần ban đầu: chủ động, sáng tạo, vì con người thật. Những mô hình sử dụng công nghệ để kết nối, lan tỏa và phát triển địa phương đang chứng minh rằng internet, nếu dùng đúng, vẫn là công cụ tạo ra thay đổi tích cực.
Chương trình truyền hình thực tế “Về quê làm giàu” do Halotimes thực hiện đã mở ra một hướng đi mới cho công nghệ số tại vùng nông thôn. Không còn là những buổi livestream bán hàng chuyên nghiệp trong studio thành thị, giờ đây, những phiên livestream dài đến 12 tiếng được tổ chức ngay giữa các làng quê, nơi nghệ sĩ cùng người dân trực tiếp giới thiệu, nếm thử và bán các sản vật địa phương.
Đặc biệt, chương trình còn giúp người dân mở gian hàng online, hướng dẫn bán hàng xuyên biên giới, hỗ trợ truyền thông và kết nối với các sàn thương mại điện tử. Công cụ hiện đại như livestream, shop online… lần đầu trở thành thứ “gần gũi” với bà con nông thôn, không chỉ tăng thu nhập mà còn mở ra một cách nhìn mới về khởi nghiệp ngay trên quê hương mình.
Tại Đồng Nai, một nhóm sinh viên của Trường Đại học Lạc Hồng đã phát triển ứng dụng Adley nhằm hỗ trợ người khiếm thính giao tiếp trong đời sống và học tập. Ứng dụng này sử dụng công nghệ học máy (machine learning) để chuyển ngôn ngữ ký hiệu thành văn bản và giọng nói, đồng thời tích hợp thư viện bài học ngôn ngữ ký hiệu và tính năng kết nối việc làm phù hợp.
Không chỉ là một sản phẩm công nghệ, Adley là cánh cửa giúp cộng đồng người khiếm thính hòa nhập tốt hơn với xã hội, đặc biệt trong bối cảnh số hóa giáo dục và việc làm ngày càng nhanh. Dự án này đã giành giải Nhì tại vòng chung kết EPICS mùa 7 (một cuộc thi kỹ thuật vì cộng đồng do Đại học Arizona và Dow Việt Nam tổ chức) và hiện đang được xúc tiến để triển khai rộng rãi hơn.
Còn hy vọng nào cho một internet sống động trở lại?
Không phải ai cũng chấp nhận số phận của một “internet chết”. Nhiều người đang dần quay lại với thói quen viết blog, mở diễn đàn nhỏ, chia sẻ sở thích cá nhân một cách tự nhiên. Những hành động nhỏ nhưng mang tính biểu tượng này đang giữ lại chút hồn cốt cho một mạng internet từng đầy màu sắc.
“Chúng ta vẫn có thể cứu lấy nó, bằng cách sống thật trên mạng như từng làm hồi năm 2004”, một lập trình viên giấu tên tại TP.HCM bày tỏ.
Cách duy nhất để “hồi sinh” internet là mỗi người tự thay đổi thói quen thoát khỏi luồng cuốn của nội dung ngắn, tìm kiếm lại niềm vui khám phá và xây dựng cộng đồng, thay vì chạy theo những con số ảo.
