Trong vài thập kỷ qua, xã hội Việt Nam đã trải qua nhiều thay đổi sâu sắc, từ kinh tế đến văn hóa, cùng với đó là sự bùng nổ của truyền thông và công nghệ số. Những chuyển biến ấy đã thấm vào đời sống riêng tư của mỗi người, đặc biệt là trong chuyện hôn nhân.
“Chậm cưới, lười sinh”
Trong vòng ba thập kỷ qua, tuổi kết hôn trung bình ở Việt Nam không ngừng tăng lên. Số liệu thống kê cho thấy độ tuổi kết hôn trung bình hiện tại là 27,2 tuổi, trong đó nam giới kết hôn trung bình ở tuổi 29,3 và nữ giới là 25,1.
Không còn cảnh vội vã dựng vợ gả chồng khi vừa bước qua tuổi đôi mươi, ngày càng nhiều người trẻ chủ động trì hoãn hôn nhân, thậm chí chọn sống độc thân lâu dài.
Sự thay đổi này phản ánh một bước chuyển rõ rệt trong quan niệm sống của giới trẻ. Nếu trước đây, việc kết hôn gần như là một “nghĩa vụ” với gia đình và xã hội, thì ngày nay, nó là lựa chọn cá nhân, và nhiều người chọn nói “không” hoặc “cứ từ từ”.
“Lương hai đứa gộp lại gần 30 triệu nhưng vẫn chưa dám nghĩ đến chuyện mua nhà, sinh con thì càng xa vời hơn” – Thanh Vân, 32 tuổi, kế toán ở TP.HCM chia sẻ. Cô và bạn trai đã sống chung nhiều năm, nhưng kế hoạch cưới xin liên tục bị trì hoãn vì không kham nổi chi phí ở thành phố.
Câu chuyện của Vân không hiếm. Tại các đô thị lớn như TP.HCM hay Hà Nội, xu hướng kết hôn muộn, thậm chí không kết hôn, ngày càng phổ biến. Giới trẻ không chỉ lo “cơm áo gạo tiền”, mà còn ngày càng đặt nặng yếu tố tinh thần, sự hòa hợp và tự do cá nhân.
“Kết hôn thì phải cảm thấy được yêu thương và thấu hiểu. Quan trọng nhất là cùng tần số. Nếu không thì thà độc thân còn hơn” – Huyền Trang, 25 tuổi, nhân viên truyền thông nói.
Bên cạnh đó, những mặt tối của đời sống hôn nhân như bạo lực gia đình, ly hôn, ngoại tình… cũng là lý do khiến không ít người dè chừng trước cánh cửa hôn nhân.
Cùng với xu hướng kết hôn muộn, Việt Nam hiện nằm trong nhóm các quốc gia có tỷ lệ sinh thấp nhất Đông Nam Á. Tổng tỷ suất sinh liên tục giảm: từ 2,01 con/phụ nữ năm 2022, xuống 1,96 vào năm 2023 và đến 2024 chỉ còn 1,91 con/phụ nữ.
Đây là mức sinh thấp nhất trong lịch sử và được dự báo sẽ còn tiếp tục giảm trong những năm tới.
TP.HCM là địa phương có tỷ suất sinh thấp nhất cả nước, chỉ khoảng 1,32 con/phụ nữ, trong khi độ tuổi kết hôn trung bình lần đầu tại đây đã vượt mốc 30 tuổi.
Xu hướng chậm kết hôn, ngại sinh con không chỉ là lựa chọn cá nhân mà đang tạo ra những thay đổi sâu sắc trong cấu trúc gia đình, dân số và xã hội.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến điều này: kinh tế bấp bênh, chi phí sinh hoạt cao, áp lực phát triển sự nghiệp cá nhân, cùng với đó là thay đổi trong quan niệm sống – mong muốn được thấu hiểu và đồng hành sâu sắc trong mối quan hệ – thay vì xem kết hôn như một cột mốc phải đạt đến.
Điều này đặt ra thách thức lớn cho các nhà hoạch định chính sách – từ việc hỗ trợ nhà ở, chăm sóc trẻ em, phúc lợi xã hội, đến hệ thống chăm sóc người cao tuổi, trong bối cảnh vừa già hóa dân số vừa thiếu hụt thế hệ kế cận.
Người trẻ ngày càng độc lập hơn trong quyết định hôn nhân
Một trong những thay đổi đáng kể trong hôn nhân hiện nay là người trẻ ngày càng nắm quyền quyết định trong việc chọn bạn đời. Trình độ học vấn cao hơn, kiến thức và thông tin được cập nhật đầy đủ hơn, khiến người trẻ tự chủ hơn và có xu hướng đề cao hạnh phúc cá nhân.
Theo nghiên cứu của TS. Nguyễn Hữu Minh (Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới), trong nhóm kết hôn lần đầu giai đoạn 2010–2017, có tới 78,8% cho biết họ là người quyết định kết hôn, nhưng vẫn tham khảo ý kiến cha mẹ. Đáng chú ý, 11,3% tự đưa ra quyết định mà không cần hỏi ý kiến gia đình.
Xu hướng này rõ rệt nhất ở những người có trình độ học vấn cao, sống ở thành thị, và kết hôn ở độ tuổi muộn hơn.
Tuy người trẻ ngày nay có nhiều quyền tự quyết hơn trong chuyện hôn nhân, nhưng điều đó không có nghĩa họ đã hoàn toàn độc lập khỏi ảnh hưởng gia đình.
Vẫn còn một bộ phận thanh niên lấy vợ, lấy chồng theo sự sắp xếp của cha mẹ, dù không phổ biến; đồng thời phần lớn các bạn trẻ trước khi kết hôn đều tham khảo ý kiến cha mẹ, cho thấy vai trò truyền thống chưa hề mất đi.
Việc tìm đến cha mẹ để tham khảo, hỏi ý kiến trước khi cưới không hẳn vì bị ép buộc, mà thể hiện tính duy lý: cân nhắc kỹ lưỡng trước một quyết định có ảnh hưởng dài lâu.
Theo TS. Nguyễn Hữu Minh, mô hình “quyết định có tham khảo” này là một dạng điều hòa lợi ích giữa hai thế hệ và sẽ tiếp tục tồn tại lâu dài ở Việt Nam, nhất là tại các khu vực nông thôn.
Đề cao hạnh phúc cá nhân
Xã hội thay đổi, sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông và công nghệ số không chỉ mở rộng khả năng kết nối, cập nhật kiến thức và thông tin, mà còn thay đổi cách con người tương tác, yêu đương và đưa ra các quyết định liên quan đến hôn nhân.
Với nhiều người, hôn nhân vẫn là một giá trị lớn trong đời, một sự kiện quan trọng hướng đến hạnh phúc. Tuy nhiên, trong xã hội hiện đại, ý nghĩa của hôn nhân đang có những chuyển dịch rõ rệt
Không ít người – khoảng 1/4 theo khảo sát – cho rằng kết hôn là để được sống hợp pháp với người mình yêu, cho thấy hôn nhân đang được nhìn nhận như một quyết định cá nhân, thay vì nghĩa vụ gắn với gia đình hay dòng họ.
Khi được hỏi về lý do kết hôn, phần lớn (hơn 50%) chọn “yêu thì cưới”, một lựa chọn đặt cảm xúc cá nhân lên hàng đầu. Gần 50% khác nói rằng họ kết hôn vì “đến tuổi thì lấy chồng, lấy vợ như mọi người”.
Đáng chú ý, không có sự khác biệt rõ rệt giữa nam và nữ trong các lý do này, phản ánh một nhận thức ngày càng phổ biến về hôn nhân như một lựa chọn gắn với nhu cầu cá nhân, hơn là một trách nhiệm tập thể.
Tiêu chí chọn bạn đời cũng đã thay đổi theo hướng thực tế và cá nhân hóa hơn. Những yếu tố như “ngoan hiền” (49,4%), “chăm chỉ” (34,9%), “cư xử đạo đức” (32%) hay “quan điểm sống phù hợp” (20,6%) được đánh giá cao hơn nhiều so với gốc gác, dòng họ hay sự mai mối truyền thống.
Ở thành thị, những người trẻ có học vấn và thu nhập cao còn kỳ vọng ở bạn đời tương lai: nghề nghiệp ổn định, học thức tốt và có lối sống hiện đại, đồng điệu.
Mỹ Linh, một MC truyền hình, chia sẻ: “Sau nhiều năm phấn đấu cho sự nghiệp, em mới thấy lập gia đình cũng quan trọng. Nhưng với tụi em bây giờ, kết hôn không nhất thiết phải tìm được người phù hợp với mong muốn của gia đình, dòng họ . Mà là tìm được người đồng hành, cùng tận hưởng cuộc sống”.
Thực tế cho thấy, cùng với sự gia tăng quyền tự quyết trong kết hôn, tiêu chuẩn chọn bạn đời của người Việt đang rời xa mô típ “môn đăng hộ đối” truyền thống.
Dù vậy, yếu tố gia đình vẫn giữ vai trò nhất định, nhất là trong các gia đình mở rộng, nơi cha mẹ và người lớn tuổi có ảnh hưởng mạnh hơn đến các quyết định hôn nhân.
Thay đổi, nhưng không hoàn toàn xa rời truyền thống
Tóm lại, hôn nhân ở Việt Nam đang ở điểm giao thoa giữa truyền thống và hiện đại. Phần lớn mọi người vẫn xem hôn nhân là một chuẩn mực sống, nhưng cách nhìn nhận, lựa chọn bạn đời và tổ chức đời sống gia đình đã thay đổi đáng kể.
Hôn nhân ở Việt Nam hôm nay không còn là câu chuyện thuần túy của cha mẹ hay dòng tộc, không còn mang tính sắp đặt, cũng không còn là “nghĩa vụ” mà trở thành một lựa chọn mang tính cá nhân sâu sắc.
Tuy vậy, văn hóa gia đình vẫn bám rễ, đặc biệt ở nông thôn, nơi tiếng nói của cha mẹ vẫn giữ trọng lượng nhất định. Hôn nhân không mất đi ý nghĩa, mà đang được định nghĩa lại.
Thế hệ trẻ đang định hình lại khái niệm hôn nhân theo cách của riêng họ với nhiều tình yêu hơn, nhiều cá tính hơn, và cũng không ít thách thức hơn.
Nhưng trong sự thay đổi ấy, những giá trị cốt lõi như sự gắn bó, lòng hiếu nghĩa và tinh thần trách nhiệm với gia đình vẫn tồn tại. Đó chính là sợi dây âm thầm nhưng vững chắc nối liền truyền thống với hiện đại.
