Thiết bị điện tử siêu mỏng dán trán được giới khoa học Mỹ quảng bá như một công cụ hỗ trợ con người quản lý mức độ gắng sức tinh thần. Nhưng phía sau công nghệ này là câu hỏi: Ai sẽ kiểm soát tâm trí ai trong tương lai?
Trong một thí nghiệm gần đây, các nhà khoa học ở Đại học Texas (Mỹ) đã công bố thiết bị e-tattoo (hình xăm điện tử) có hình dáng như một miếng dán trong suốt đặt trên trán, có khả năng đo sóng não và chuyển động mắt để theo dõi mức độ quá tải nhận thức theo thời gian thực. Đây là bản thu nhỏ của những thiết bị điện não đồ (EEG) hay điện nhãn đồ (EOG) vốn cồng kềnh, phức tạp, đòi hỏi gắn dây và gây khó chịu trong sử dụng.
E-tattoo hoạt động nhờ 4 điện cực đo sóng não gắn trên trán, 4 điện cực quanh mắt đo chuyển động mắt, kết nối với một chip xử lý và pin mỏng nhẹ. Dữ liệu được thu liên tục, phân tích bởi một thuật toán học máy để nhận diện thời điểm não người bắt đầu kiệt sức vì quá tải tinh thần.
Với chi phí dưới 200 USD, e-tattoo được thiết kế để nhẹ, linh hoạt và dùng một lần. Điểm đặc biệt là nó có thể cá nhân hóa theo khuôn mặt người dùng, tạo ra một thiết bị “vừa như in” để giám sát trạng thái nhận thức mà không gây vướng víu. Theo các thử nghiệm công bố, thiết bị này đạt độ chính xác tương đương các công cụ EEG truyền thống.
Từ góc nhìn kỹ thuật, đây là một bước tiến đáng kể trong việc “giải mã tâm trí” người dùng. Nhưng từ góc nhìn xã hội, nó lại dấy lên hàng loạt câu hỏi về ranh giới giữa hỗ trợ sức khỏe tinh thần và giám sát quyền riêng tư.
Mặt lợi không đủ để xóa bỏ lo ngại
Theo nhóm nghiên cứu, e-tattoo sẽ đặc biệt hữu ích với những nghề có áp lực cao như bác sĩ, phi công, điều phối viên giao thông, kỹ sư… nơi một quyết định thiếu tỉnh táo có thể gây hậu quả nghiêm trọng. Thiết bị sẽ giúp nhận diện trạng thái căng thẳng quá mức để người dùng điều chỉnh, nghỉ ngơi hoặc giảm tải công việc trước khi xảy ra sai sót.
Thực tế, khái niệm “gánh nặng tinh thần” (mental workload) ngày càng được quan tâm trong nghiên cứu khoa học và nhân sự. Tình trạng làm việc quá sức về trí óc không chỉ dẫn đến giảm hiệu suất, mà còn gây hậu quả lâu dài cho sức khỏe tâm thần. Trong bối cảnh ấy, một thiết bị đo đạc khách quan trạng thái não bộ có thể là công cụ hỗ trợ đắc lực.
Tuy nhiên, không khó để hình dung các kịch bản gây tranh cãi khi công ty yêu cầu nhân viên đeo e-tattoo trong giờ làm, dữ liệu não bộ được lưu trữ, phân tích để đánh giá “mức độ cố gắng”, phân hạng hiệu suất hay sàng lọc nhân sự.
Một công nghệ được tạo ra với mục đích bảo vệ sức khỏe có thể nhanh chóng trở thành công cụ gây áp lực mới nếu rơi vào tay giới quản lý xem hiệu suất là tất cả. Giống như các phần mềm giám sát năng suất làm việc đã gây tranh cãi trong thời kỳ làm việc từ xa, e-tattoo tiềm ẩn khả năng tạo ra môi trường công sở đầy kiểm soát, nơi người lao động mất dần quyền kiểm soát chính tâm trí mình.
Đâu là ranh giới riêng tư?
E-tattoo không đơn thuần là một thiết bị y tế. Nó là dấu hiệu cho thấy thế giới lao động đang bước vào một giai đoạn giám sát mới, không chỉ ở cấp độ hành vi, mà cả cấp độ thần kinh.
Trong thời đại của trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn, việc “đo đạc được mọi thứ” đang trở thành xu hướng. Nhưng khả năng đo lường không đồng nghĩa với khả năng sử dụng đúng đắn. Những gì e-tattoo có thể ghi nhận, như căng thẳng, mệt mỏi, mất tập trung – vốn là các trạng thái rất cá nhân, nhạy cảm và mang tính riêng tư cao. Việc biến những tín hiệu đó thành dữ liệu có thể truy cập và đánh giá từ bên ngoài sẽ đặt ra nhiều rủi ro.
Giới nghiên cứu cũng thừa nhận rằng “hiệu suất tối ưu xảy ra khi áp lực tinh thần không quá thấp cũng không quá cao”. Nghĩa là đôi khi căng thẳng vừa phải giúp con người tập trung hơn. Một hệ thống giám sát tinh thần có thể khiến người dùng trở nên quá ý thức về trạng thái tâm trí của mình, từ đó lại phản tác dụng.
Thêm vào đó, còn nhiều câu hỏi về quyền sở hữu dữ liệu não bộ: Ai được phép truy cập? Có được lưu trữ không? Được dùng trong bao lâu và vào mục đích gì? Liệu luật pháp đã sẵn sàng để bảo vệ người lao động khỏi việc bị khai thác dữ liệu thần kinh?
Đặt con người vào trung tâm
Công nghệ không xấu. Nhưng công nghệ cần được dẫn dắt bởi đạo đức. E-tattoo có thể trở thành trợ lý đắc lực nếu được cá nhân hóa, chỉ phục vụ người dùng và có quyền kiểm soát dữ liệu rõ ràng. Nhưng cũng có thể trở thành công cụ giám sát nếu được triển khai đại trà mà không có cơ chế minh bạch.
Câu chuyện về e-tattoo là lời nhắc nhở rằng, khi công nghệ có khả năng chạm đến những tầng sâu nhất của con người, như trạng thái nhận thức, thì điều chúng ta cần đầu tiên không phải là ứng dụng, mà là đối thoại. Đối thoại giữa nhà khoa học và xã hội, giữa nhà sản xuất và người dùng, giữa giới quản lý và người lao động.
Và quan trọng hơn cả, đó là lời nhắc để chúng ta đặt ra câu hỏi: Có nhất thiết phải đo mọi thứ để hiểu nhau không? Hay đôi khi, một cái gật đầu và một lời hỏi thăm vẫn là cách hiệu quả hơn để biết ai đó đang mệt?
