Khi nói đến chuyển đổi số, người ta thường hình dung ra hình ảnh một nhà máy không bóng người, tự vận hành hoàn toàn nhờ máy móc. Nhưng thực tế, câu chuyện ấy xa vời, và đôi khi là… viển vông. Sự thật là nhiều doanh nghiệp Việt đang “ngã ngựa” không phải vì thiếu phần mềm hay máy móc, mà vì thiếu một điều đơn giản hơn nhiều, đó là tư duy đúng đắn.
Chuyển đổi số, nếu hiểu đúng, không phải là cài một phần mềm mới. Đó là hành trình thay đổi sâu sắc cách tư duy, cách tổ chức, cách vận hành, bắt đầu từ dữ liệu, con người và những hành vi nhỏ nhất trong doanh nghiệp.
Khi “công nghệ” là thứ cuối cùng cần nghĩ tới
80% doanh nghiệp thất bại vì tưởng chuyển đổi số là… mua phần mềm.
Tại Tọa đàm “Chuyển đổi số hướng tới sản xuất thông minh: Cơ hội cho doanh nghiệp Việt” diễn ra vào ngày 25/11/2024 tại Hà Nội, ông Trần Kiên Dũng, Chuyên gia ILO, Giám đốc Công ty TNHH ProfM Việt Nam, cảnh báo rằng phần lớn các doanh nghiệp thất bại khi chuyển đổi số là do “quyết định hơi vội vàng”. Họ bước vào cuộc chơi khi chưa có chiến lược, chưa có lộ trình rõ ràng, chưa xây nền quản trị và đào tạo con người.
Không ít lãnh đạo vẫn hình dung rằng chuyển đổi số là phải xây dựng nhà máy “sáng đèn không người”, có thể vận hành từ xa chỉ bằng vài cú click chuột. Nhưng ông Dũng nhấn mạnh: “Đó là một suy nghĩ viển vông”.
Trong khi đó, chuyển đổi số thực chất bắt đầu từ những hành động đơn giản như số hóa tài liệu, áp dụng phần mềm quản lý quy trình nội bộ, từng bước tích hợp công nghệ vào vận hành, chứ không phải là “lột xác” toàn bộ chỉ trong một bước nhảy.
“Chúng ta cần phải có những con người đủ năng lực, được đào tạo, tâm huyết với doanh nghiệp và hiểu về chuyển đổi số… đó sẽ là những yếu tố thành công”, ông Dũng chia sẻ.
Có phần mềm, không có dữ liệu: Chuyển đổi số hình thức
Một thực trạng đang diễn ra phổ biến, đó là doanh nghiệp có phần mềm, có thiết bị, có hệ thống… nhưng không có dữ liệu để vận hành.
Đây là biểu hiện của chuyển đổi số hình thức theo kiểu đầu tư công nghệ như một “mốt”, mà bỏ qua nền tảng quan trọng nhất là dữ liệu chính xác, kết nối và được cập nhật liên tục.
TP.HCM, một trong những địa phương tiên phong, cũng từng rơi vào tình trạng này. Bà Võ Thị Trung Trinh, Giám đốc Trung tâm Chuyển đổi số TP.HCM, cho biết khi Covid-19 bùng phát, chính quyền mới nhận ra rằng dữ liệu của thành phố “phân mảnh, không liên thông, thiếu tính sống động”.
“Dữ liệu phải đúng, đủ, sạch, sống”, bà Trinh nói. Nếu dữ liệu chỉ được cập nhật mỗi vài năm một lần như căn cước công dân, thì không thể gọi là dữ liệu sống. Và khi không có dữ liệu sống, chuyển đổi số chỉ là trò “sơn phết”.
Quảng Ninh và TP.HCM: Hai mô hình đi đầu, hai lối đi khác biệt
Nếu Quảng Ninh là biểu tượng của “hạ tầng số” thần tốc, thì TP.HCM lại đi đầu về kiến trúc dữ liệu và ứng dụng thực tế.
Quảng Ninh đã phủ sóng 100% internet đến tận xã, phường; triển khai thanh toán không tiền mặt đến từng chợ truyền thống; đưa sản phẩm OCOP lên sàn thương mại điện tử. Mục tiêu đến năm 2025, kinh tế số chiếm ít nhất 20% GRDP của tỉnh.
TP.HCM thì tập trung vào kho dữ liệu dùng chung, là mô hình đầu tiên của cả nước, bắt đầu từ năm 2019. Bà Võ Thị Trung Trinh cho biết, TP đã xác định ba nhóm dữ liệu trọng tâm: người dân, tài chính – doanh nghiệp và đất đai – đô thị. Dù còn thiếu khoảng 60% dữ liệu, thành phố đang từng bước hoàn thiện.
Và dữ liệu ấy đã bắt đầu “sống”. Ứng dụng Công dân số được ra mắt từ tháng 11/2024, cho phép người dân tương tác với chính quyền, theo dõi hồ sơ, phản ánh, truy vấn dịch vụ. Trong tương lai, đây có thể là “hộp công cụ số” cho mọi người dân đô thị.
Kiểm toán Nhà nước: Kiểm toán số là tương lai bắt buộc
Ở cấp trung ương, ngành Kiểm toán Nhà nước cũng đang bước vào hành trình chuyển đổi số toàn diện, đúng tinh thần của Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị về đột phá khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.
Tại hội thảo “Chia sẻ kinh nghiệm và thực tiễn lĩnh vực kiểm toán công – ứng dụng công nghệ trong ngành kiểm toán” tổ chức tại Hà Nội cuối tháng 5/2025, Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng nhấn mạnh rằng việc ứng dụng công nghệ thông tin, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), sẽ là nhiệm vụ trọng tâm của ngành kiểm toán trong 5 năm tới.
Chiến lược của ngành bao gồm:
- Xây dựng hạ tầng dữ liệu tập trung;
- Phát triển phần mềm thông minh cho kiểm toán từ xa;
- Áp dụng AI và xử lý ngôn ngữ tự nhiên để tổng hợp, phân tích báo cáo;
- Đảm bảo an toàn thông tin và an ninh mạng ở cấp độ cao nhất.
Đây cũng là minh chứng rõ ràng cho việc hiện thực hóa Nghị quyết 57, nơi yêu cầu các cơ quan công quyền phải “hình thành hệ thống quản trị thông minh, thích ứng với cách mạng công nghiệp 4.0 và nền kinh tế số”.
NDXP: Nền tảng dữ liệu xương sống của quốc gia
Để hiện thực hóa mục tiêu “dữ liệu là tài nguyên” như định hướng trong Nghị quyết 57, Chính phủ đã giao Bộ Thông tin và Truyền thông triển khai NDXP – nền tảng tích hợp, chia sẻ dữ liệu quốc gia.
Đây là “xương sống” của các kết nối dữ liệu giữa các bộ, ngành, địa phương, doanh nghiệp. Hệ thống cho phép xử lý hàng trăm triệu giao dịch mỗi năm, giúp tiết kiệm hàng trăm tỷ đồng cho xã hội nhờ giảm chi phí kê khai, lưu trữ, sao y thủ tục hành chính.
Nghị định 47/2020/NĐ-CP quy định tất cả các hệ thống thông tin công phải kết nối qua NDXP. Theo ước tính, mỗi giao dịch số thay thế thủ tục giấy tờ giúp tiết kiệm ít nhất 3.000 đồng, chưa kể chi phí cơ hội và thời gian xã hội.
Dữ liệu “sống” là sống cùng người dân
Vấn đề không phải chỉ là có dữ liệu, mà là dữ liệu phải “sống”, phải theo kịp nhịp sống con người.
Bà Võ Thị Trung Trinh nhấn mạnh rằng dữ liệu “sống” là dữ liệu được cập nhật liên tục, theo từng hành vi, tương tác – từ học tập, khám chữa bệnh đến di chuyển. Nếu chỉ cập nhật dữ liệu mỗi 10 năm, thì dữ liệu đó… đã “chết”.
TP.HCM đã chứng kiến bài học rõ ràng trong đại dịch. Vì dữ liệu không đồng nhất, không liên thông, người dân phải điền tay, cán bộ phải nhập liệu lại, sai sót tràn lan. Kết quả là các quyết sách dựa trên dữ liệu cũng bị ảnh hưởng.
“Chính quyền không có dữ liệu ‘sống’ thì giống như ra chiến trường mà chỉ có bản đồ cũ”, bà Trinh nói.
Tư duy phải đi trước công nghệ
Nhưng ngay cả khi có nền tảng, phần mềm, dữ liệu… điều quan trọng nhất vẫn là tư duy.
Tổng Bí thư Tô Lâm gọi đây là “kỷ nguyên vươn mình”. Và để vươn được, ta phải thay đổi tận gốc suy nghĩ về chuyển đổi số. Nghị quyết 57 cũng nhấn mạnh: Đổi mới tư duy là điều kiện tiên quyết để phát triển khoa học và công nghệ trong thời đại số.
Một doanh nghiệp có thể có phần mềm quản lý khách hàng, nhưng nếu nhân viên vẫn ghi sổ tay thì cũng vô dụng. Một chính quyền có thể có kho dữ liệu dân cư, nhưng nếu vẫn yêu cầu người dân nộp bản sao công chứng, thì chuyển đổi số chỉ là hình thức.
Chuyển đổi số không phải là “có công cụ mới, làm việc cũ”, mà là tìm ra cách làm mới nhờ công nghệ.
Nhóm dễ tổn thương nhất và cũng là nhóm cần chuyển đổi số nhất là các doanh nghiệp nhỏ và vừa.
Theo khảo sát do VCCI phối hợp cùng Cục Phát triển Doanh nghiệp thực hiện trong năm 2022 trên phạm vi toàn quốc, hơn 85% doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam gặp khó khăn khi triển khai chuyển đổi số. Nguyên nhân phổ biến gồm thiếu vốn đầu tư, thiếu nhân lực có chuyên môn công nghệ, thiếu hiểu biết chiến lược và đặc biệt là thiếu sự cam kết từ lãnh đạo doanh nghiệp.
Chỉ có phần mềm kế toán là được sử dụng phổ biến. Phần mềm quản trị nhân sự, nội bộ, chuỗi cung ứng… gần như vắng bóng.
Thậm chí 70% doanh nghiệp vẫn “nghi ngờ” rằng chuyển đổi số có đem lại lợi ích thật sự hay không.
Nhưng nếu không chuyển đổi, họ sẽ bị bỏ lại phía sau.
Chuyển đổi số là hành trình, không phải chiến dịch
Chuyển đổi số không phải là thứ có thể triển khai trong một quý hay một năm. Nó là một hành trình lâu dài, liên tục và đầy thử thách.
Bài học từ TP.HCM, từ Quảng Ninh, từ ngành Kiểm toán… cho thấy tất cả đều không có “lối tắt”.
Phải có dữ liệu, phải có con người, phải có quy trình, và đặc biệt là phải có tư duy mới.
Những doanh nghiệp, địa phương và ngành nào bắt đầu sớm sẽ có lợi thế lớn. Trong thời đại VUCA (biến động – bất định – phức tạp – mơ hồ), đôi khi “cá nhanh” lại thắng “cá lớn”.
Cần một cú hích mang tên… thể chế
Chuyển đổi số không thể thành công nếu thể chế vẫn giữ tư duy “mỗi nơi giữ một kho dữ liệu”, “mạnh ai nấy làm”.
TP.HCM kiến nghị Chính phủ ban hành quy định bắt buộc chia sẻ dữ liệu giữa trung ương và địa phương, ví dụ như dữ liệu doanh nghiệp, dân cư, bảo trợ xã hội… vốn do địa phương thu thập nhưng lại bị “giữ” ở trung ương.
Giáo sư Vũ Hà Văn, chuyên gia về dữ liệu lớn từ Đại học Yale, cũng nhấn mạnh muốn dữ liệu có giá trị, phải đảm bảo các tiêu chí “đúng – đủ – sạch – sống”. Và điều này cần được luật hóa.
Chuyển đổi số là sự thay đổi toàn diện, không dành cho người ngại phá vỡ thói quen cũ.
Đó là một cuộc cách mạng về tư duy, mô hình vận hành, cách ra quyết định, nơi công nghệ chỉ đóng vai trò công cụ. Và công cụ thì không thể tạo ra giá trị, nếu người dùng không muốn thay đổi.
Chúng ta đang ở bước ngoặt lớn. Không thay đổi bây giờ, có thể sẽ quá muộn.
