Huyền My, sinh viên ngành Marketing, cho biết thường xuyên dùng AI để viết kịch bản, lập kế hoạch truyền thông và phân tích SWOT. “Từ khi có AI, tụi em làm bài tập nhanh và khỏe hơn nhiều”, My chia sẻ.
Sự xuất hiện của ChatGPT, Gemini, DeepSeek… mang lại nhiều tiện ích, không chỉ với sinh viên mà cả những người làm việc trong nhiều lĩnh vực, với nhiều loại công việc khác nhau: từ nghiên cứu, lập kế hoạch, phân tích dữ liệu, viết báo cáo, quản lý dự án, đào tạo, tiếp thị, đến viết kịch bản, thiết kế chiến dịch hay lên ý tưởng sản phẩm mới…
Tuy nhiên, điều đó cũng đồng nghĩa với việc chúng ta đang đánh đổi nỗ lực trí óc để lấy sự tiện lợi, và bộ não đang dần thích nghi theo cách đáng lo ngại.
Điều gì xảy ra với cơ bắp khi không được sử dụng? Nó yếu đi, teo dần, chỉ hồi phục khi được rèn luyện lại.
Và tâm trí cũng vậy.
Cái giá của sự tiện lợi
Theo một nghiên cứu thực hiện tại Thụy Sĩ đầu năm 2025, việc con người ngày càng giao phó cho AI “suy nghĩ” thay mình đang khiến quá trình này trở thành một bước trung gian trong học tập và làm việc, đặc biệt với những người trẻ tuổi – những người có xu hướng phụ thuộc vào AI và thể hiện kỹ năng tư duy phản biện thấp hơn.
Nghiên cứu cũng cho thấy việc thường xuyên sử dụng AI ảnh hưởng tiêu cực rõ rệt đến tư duy phản biện.
Những thay đổi này phản ánh sự tiến hóa của “hiệu ứng Google” – thuật ngữ được Sparrow và các cộng sự đưa ra vào năm 2011 để mô tả xu hướng con người dễ quên thông tin nếu biết rằng có thể dễ dàng tìm lại trên mạng.
Điều đáng lo ngại hơn là “hiệu ứng Google” giờ đây đã lan sang cả tư duy phản biện.
Thay vì tìm hiểu và phân tích thông tin một cách kỹ càng, nhiều người chỉ dừng lại ở việc biết nơi tra cứu, và bỏ qua việc đào sâu về ý nghĩa hay giá trị của thông tin đó.
Trước đây, Google buộc chúng ta phải lọc kết quả, đánh giá nguồn, tổng hợp thông tin, vô hình trung giúp chúng ta rèn luyện được khả năng phân tích và đánh giá.
Nhưng giờ đây, AI lại thay chúng ta làm những công việc đó. Chúng cung cấp sẵn các kết luận, không đòi hỏi nhiều nỗ lực tư duy từ phía người dùng.
Từ việc tham gia tích cực vào quá trình tạo ra tri thức, chúng ta đang trở thành những người chỉ tiêu thụ đầu ra do máy móc cung cấp.
Tại sao chúng ta lại dễ dàng từ bỏ quyền tự chủ trong suy nghĩ? Theo các chuyên gia, có thể vì việc “ủy quyền” cho máy móc tạo cảm giác như đang làm chủ. Mỗi lần AI thay ta hoàn thành một việc, như viết một đoạn văn, tóm tắt tài liệu, lên kế hoạch… ta cảm thấy hiệu suất tăng lên rõ rệt.
Chính trải nghiệm nhanh, gọn, hiệu quả ấy tạo ra cảm giác hài lòng tức thì, kích thích não tiết dopamine, giống như khi chơi game. Và từ đó, thói quen lệ thuộc hình thành lúc nào không hay.
Giáo dục thời AI: 4 phương án để trau dồi tư duy phản biện
Làm thế nào chúng ta có thể tận dụng hiệu quả của AI mà không đánh mất tính độc lập trong tư duy, yếu tố cốt lõi thúc đẩy sáng tạo và đổi mới? Câu trả lời nằm ở cách tiếp cận việc học lấy con người làm trung tâm.
Các chuyên gia đề xuất 4 phương án:
- Triển khai “khu vực không AI” để rèn luyện tư duy sâu
Thiết lập các hoạt động và bài đánh giá cụ thể trong lớp học mà ở đó AI hoàn toàn không được sử dụng. Nghiên cứu cho thấy việc thực hành có chủ đích mà không có sự hỗ trợ của công nghệ giúp củng cố các đường dẫn thần kinh liên quan đến phân tích và tư duy phản biện.
Những “khu vực không AI” này tạo ra không gian cần thiết để sinh viên, học sinh phát triển tư duy độc lập, học cách suy nghĩ mà không dựa vào các công cụ trí tuệ nhân tạo.
- Dạy sinh viên cách so sánh và đánh giá giữa đầu ra của AI và con người:
Thiết kế các bài tập trong đó sinh viên, học sinh phân tích, đối chiếu sản phẩm do AI tạo ra và sản phẩm do con người thực hiện, dựa trên cùng một tài liệu hoặc đề bài.
Hoạt động này giúp học sinh nhận ra những khác biệt định tính trong cách lý luận, cấu trúc lập luận và chiều sâu phân tích. Đồng thời, nó rèn luyện năng lực siêu nhận thức: biết khi nào phán đoán của con người mang lại giá trị vượt trội so với những gì AI có thể cung cấp.
- Thiết kế các bài đánh giá tập trung vào quy trình hơn là kết quả:
Thay vì chỉ chấm điểm dựa trên đáp án đúng, giáo viên cần xây dựng hệ thống đánh giá nhấn mạnh vào quy trình tư duy. Sinh viên phải ghi lại quá trình suy nghĩ, giải thích lập luận và biện minh cho kết luận của mình.
Cách tiếp cận này làm giảm khả năng sao chép đầu ra từ AI, đồng thời giúp rèn luyện tư duy phản biện và khả năng tự diễn đạt logic. Điều quan trọng không chỉ là câu trả lời là gì, mà là vì sao các bạn đi đến câu trả lời đó.
- Khuyến khích học theo nhóm:
Tạo điều kiện cho sinh viên làm việc theo nhóm để giải quyết các vấn đề phức tạp, thông qua đối thoại, tranh luận và quá trình tinh chỉnh lặp đi lặp lại, không chỉ giữa các thành viên mà cả với sự hỗ trợ của AI.
Cách tiếp cận này nhấn mạnh vai trò của sự tương tác con người trong học tập và khuyến khích phát triển kỹ năng giao tiếp, phản biện, ra quyết định theo nhóm.
Khi thiết bị ngày càng thông minh hơn, khả năng nhận thức của con người có thể đang dịch chuyển, từ xử lý thông tin (biết cái gì) sang tạo ra ý nghĩa (biết tại sao).
Đây là dấu hiệu cho thấy chúng ta đang thay đổi cách định nghĩa về trí thông minh trong kỷ nguyên của thuật toán.
Cuối cùng, lần tới khi bạn muốn để AI xử lý thay mình một nhiệm vụ, hãy dừng lại một nhịp và tự hỏi: Bạn đang phát triển khả năng nào, và liệu có đang vô tình đánh mất điều gì?
